اجابت دعا

گاهی خداوند وقتی بنده مؤمنی را دوست داشته باشد، اجابت دعای او را به تأخیر می‌اندازد. در حدیث است که خداوند استجابت دعا بنده مؤمن خود را به تأخیر می‌اندازد، به خاطر آن که صدای او را دوست دارد و می‌خواهد بنده بیش تر به درگاهش الحاح و اصرار کند.¹ چون تأخیر در اجابت سبب تکرار دعا می‌شود و در نتیجه باعث تقویت نیروی روحی و ایمان دعا کننده می‌گردد. اما فاسق را چون دوست ندارد، فورا اجابت می‌کند تا دعا را تکرار نکند و ضمنا حجت تمام می‌شود و در قیامت نتواند احتیاجی نماید.

ناله مؤمن همی داریم دوست گو تضرّع کن که این اعزز اوست

حاجت آوردش زغفلت سوی من آن کشیدش، موکشان تا کوی من

گر بر آرم حاجتش او را رود هم در آن بازیچه مستغرق شود

امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «بنده ای که دوست خداست، وقتی حادثه ای برایش رخ می‌دهد، به درگاه خدا دعا می‌کند. خداوند به فرشته ای که موکل بر اجابت اوست می‌فرماید: حاجت بنده ام را برآور، ولی در آن شتاب مکن که من میل دارم صدا و آواز را بشنوم. اما بنده دشمن خدا وقتی دعا، خداوند بر فرشته موکل به آن حاجت دستور می‌دهد: حاجتش را زود برآورید و در برآوردن آن شتاب کنید. که من خوش ندارم صدا و آواز او را بشنوم».²

تأخیر در اجابت سبب تکرار دعا می‌شود و در نتیجه باعث تقویت نیروی روحی و ایمان دعا کننده می‌گردد.

گاهی دعا به اجابت می‌رسد، اما مصلحت هایی اقتضا می‌کند تحقق خارجی آن به تأخیر افتد. حضرت موسای کلیم می‌گویم: پروردگارا! تو به فرعون و طرفدارانش در زندگی دنیا زیورها و مال های فراوان داده ای! او مردم را از راه تو گمراه می‌کند. پروردگارا! اموالشان را نابود ساز و دل هایشان را سخت گردان که ایمان نیاورند تا عذاب دردناک تو را ببینند!

خداوند در پاسخ موسی و برادرش فرمود: قد أجیب دعوتکما؛³  دعای شما را اجابت نمودم».

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «میان دعای حضرت موسی علیه‌السلام تا غرق شدن فرعون، چهل سال طول کشید!»⁴

‌‌‌ما از باطن هستی و مصالح حقیقی بی خبریم.

به علت عدم آگاهی از باطن هستی و حقیقت غیبی، گاهی می‌پنداریم که خیر ومصلحت ما در تحقق و برآورده شدن حاجتی یا دفع مشکل و مانعی است، در حالی که اگر حجاب حقیقت کنار رود و آینده برای ما حاضر و روشن گردد، از تقاضا و درخواست خود منصرف می‌شویم.

قرآن کریم می‌فرماید: «عسی أن تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسی أن تحبوا شیئا و هو شرّ لکم؛ چه بسا چیزی را خوش ندارید، در صورتی که برای شما خوب است، و چه بسا چیزی رادوست دارید که برای شما بد است».⁵

از روایات استفاده می‌شود که هیچ دعایی بی اثر نیست و هر دعایی در دنیا و آخرت تأثیر مناسب خود را دارد، پس در واقع هر دعائی به استجابت می‌رسد، اما گونه های استجابت آن مختلف است. امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می‌گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می‌خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند»⁶

بنابراین انسان مؤمن در هیچ حالی نباید از دعا مأیوس شود، چه دعایش مستجاب گردد یا به عللی به اجابت نرسد و یا اجابت آن به تأخیر افتد، چون اولا دعا عبادت، بلکه مخ عبادت است و موجب تکامل روحی و معنوی و تقرب به ذات الهی می‌گردد. ثانیا در هر صورت و با هر حالی که باشد.حتی دعای اشخاص فاسق و گناهکار بر جسم و جان و زندگی آنان تأثیر مثبت دارد. همان دعای مستجاب نشده وقتی تکرار شد و روی هم انباشته گردید، آثار نیکی در روح او ایجاد و در سرنوشتش تأثیر سازنده ای دارد. پیامبر اکرمصلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمود: «خدا رحمت کند بنده ای را که حاجت خود را از خدا بخواهد و در دعا پافشاری کند؛ چه حاجتش برآورده شود و چه نشود» در حدیث دیگری از حضرت نقل شده: «هیچ مسلمانی نیست که به درگاه خدا دعا کند جز آن که دعایش مستجاب می‌شود، منتها گاهی اثر آن را دیر یا زود در دنیا می‌بیند و گاهی سبب کفاره گناهان او می‌شود و گاهی نیز خداوند او را برای آخرتش ذخیره می‌گردد ».⁷

وعده الهی مشروط است، نه مطلق

خداوند می‌فرماید: «ادعونی استجب لکم؛ دعای شما را اجابت می‌کنم». این وعده الهی، مطلق و بی قید و شرط نیست، بلکه مشروط به تحقق شرایطی است. برخی از شرایط به مقدمات و شیوة دعا و الفاظی که باید به کار ببریم بستگی دارد. برخی به شخص دعا کننده مربوط می‌گردد. بعضی از شرایط به مطلوب مورد تقاضا ارتباط دارد.

به بیان دیگر: دعا مقدماتی ویژه و فرایندی ضابطه مند و شراطی مشخص دارد که با «بایدها» و «نبایدها» همراه است که از آن به «شرایط استجابت یا موانع استجابت دعا» یاد می‌کنیم.

دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می‌گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می‌خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند.

شیوة دعا کردن و مقدماتی که در استجابت مؤثر است:

1 – معرفت و شناخت؛ نخستین شرط استجابت دعا، شناخت کسی است که انسان او را می‌خواند. به همین جهت قرآن در آموزش شیوة دعا کردن می‌فرماید «اعوا ربکم تضرعا و خفیة»؛⁸ پروردگار خود را به زاری و پنهانی بخوانید یعنی بدانید کسی را که می‌خوانید، «رب» شماست، آفرینش رشد و تعالی و پرورش شما در دست قدرت اوست.

بهترین دعا آن است که با ربوبیت آغاز گردد. نگاهی به شیوة دعا کردن انبیا و اولیای الهی در قرآن نشان می‌دهد که آنان دعای خود را با «ربی» یا «ربنا» آغاز می‌کردند، زیرا این واژه انسان را متوجه می‌سازد با مبدأیی ارتباط برقرار ساخته است که از نخستین لحظات وجود تا آخر عمر او و بعد از آن انسان را غرق در الطاف ربوبی خویش می‌سازد.

2 – دعا باید با اخلاص و از صمیم قلب و با حال تضرع و تواضع باشد. تنها با زبان دعا نکند، بلکه روح دعا باید در جان و در تمام ذرات وجود آدمی رسوخ کند.

امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «خداوند دعایی را که از دل غافل و بی خبر برخیزد، مستجاب نمی‌کند».

3 – دعا باید در حالت بیم و امید باشد. نه آن چنان از اعمال خود راضی باشید که گمان کنید هیچ نقطة تاریکی در زندگی شما نیست و هیچ گناهی مرتکب نشده اید و نه آن چنان مأیوس باشید که خود را شایستة عفو و بخشش خدا و اجابت دعا ندانید.

از خود راضی بودن و ندیدن عیب های خویش، ضمن این که جهل مرکب و عامل مهمی برای عقب گرد انسانی و سقوط اخلاقی است، باعث می‌شود که انسان به جای عیوب خویش، عیب های دیگران را ببیند؛ یعنی به بیماری که شیطان مبتلا بود «انا خیر منه؛ من از آدم بهترم» مبتلا شود.

چنان که «یأس و نامیدی» هم از دامها و حربه های شیطان است. شایسته است انسان با دو بال «بیم و امید» حرکت کند آیة «ادعو ربکم خوفا و طمعا»⁹  پیامبرش این است که با بیم و امید خدا را بخوانید.

4 – خدا را در پنهانی خواندن، دعا را زودتر به اجابت می‌رساند «ادعوا ربکم تضرعا و خفیة»؛¹⁰ بخوانید پروردگارتان را در حال تضرع و در پنهانی» دعا در خلوت با تمرکز فکر و حضور قلب همراه است و به اخلاص نزدیکتر و از ریا و خودنمایی دور است. به همین جهت دعا در نیمه های شب و در نماز شب، آن هنگام که همگی در خواب راحت به سر می‌برند، زودتر مستجاب می‌گردد. پیامبر اکرمصلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرماید:

«خیر الدعا الخفیّ، بهترین دعا آن است که پنهانی (و از روی اخلاص) صورت گیرد».¹¹

5 – تطهیر مال و ثروت و خانه و زندگی از مالی که از راه غصب، ظلم، رشوه، ربا، دزدی، غش در معامله و فریب پیدا کرده یا مالی که خمس یا زکات و انفاقات آن پرداخت نشده است.

6 – اجتناب از خوردن غذای شبه ناک و تطهیر لقمة خود و افراد تحت تکفل از حرام.

7 – عدم غفلت از مبارزه با فساد و امر به معروف و نهی از منکر، بی اعتنایی در مقابل فسادهای اخلاقی و اجتماعی و اباحه گری و نادیده گرفته شدن ارزش های دینی: موجب عدم استجابت دعا می‌گردد. پیامبر اکرمصلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود: «باید امر به معروف و نهی از منکر کنید. در غیر این صورت خداوند انسانها شرور (و کسانی که تعهداتی دینی و اخلاقی) بر نیکان شما مسلط می‌کند و هر چه بکنید، مستجاب نمی‌شود».¹²

8 – عمل به پیمان های الهی

نخستین شرط استجابت دعا، شناخت کسی است که انسان او را می‌خواند.

نظیر سؤال شما را روزی مردی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام پرسید و گفت: مگر خداوند نمی‌فرماید «ادعونی استجب لکم؛ مرا بخوانید ا اجابت کنم شما را» پس چرا ما هر چه دعا می‌کنیم، مستجاب نمی‌شود؟!

حضرت فرمود: «چون دل های شما در هشت مورد خیانت و بی وفایی کرد. آن را اصلاح کنید تا دعایتان مستجاب گردد:

1 – خدا را شناختید، ولی حقش را آن گونه که به شما واجب بود، ادا نکردید.

2 – به پیامبر خدا ایمان آوردید، آن گاه با سنت و روش او مخالفت کردید و دین و شریعت او را در مقام عمل از بین بردید.

3 – کتاب خدا (قرآن) را که بر شما فرود آمد خواندید، ولی به آن عمل نکردید. گفتید «سمعنا و اطعنا؛ به گوش و دل می‌پذیریم» ولی در عمل با آن به مخالفت برخاستید.

4 – گفتید: خدایا! ما از آتش دوزخ می‌ترسیم، ولی پیوسته به واسطة گناهان و معاصی خود، به سوی دوزخ شتاب می‌کنید.

5 – گفتید: ما راغب و علاقه مند بهشتیم، ولی مدام کارهایی انجام می‌دهید که شما را از بهشت دور می‌سازد.

6 – نعمت خدای خود را خوردید، ولی سپاس گزاری نکردید.

7 – خداوند شما را به دشمنی باشیطان فرمان داد و فرمود: «ان الشیطان لکم عدوا فاتخذوه عدوّا؛ شیطان دشمن شما است او را دشمن خود بدانید» ولی به زبان با او دشمنی کردید و در عمل به دوستی برخاستید.¹³

8 – عیب های مردم را برابر دیدگانتان قرار دادید و عیب های خود را پشت انداختید و آن را نادیده» گرفتید. در نتیجه پشت سر کسی می‌گویید و ملامت می‌کنید که خود به آن ملامت سزاوارترید».

بعد فرمود: «با این وضع چه دعایی از شما مستجاب گردد. درصورتی که شما درهای دعا و راه های آن را بسته اید؟ پس راه تقوا پیشه کنید و از خدا بترسید. کارهایتان را اصلاح کنید و امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خدا دعایتان را مستجاب کند».¹⁴

کیفیت شروع دعا

هستند و فرشتگانی که گرداگرد آن قرار دارند، توصیف نموده است. آنان ابتدا «تسبیح و حمد» خدا را می‌گویند و ایمان خود را اظهار و ابراز می‌دارند. سپس برای مؤمنان استغفار می‌کنند. آنان می‌گویند: پروردگارا رحمت و علم تو همه چیز را فرا گرفته. تو از گناهان بندگانت با خبری و نسبت به آنان رحیمی. آنان را که توبه کرده‌اند و از راه تو می‌روند، ببخش و بیامرز و از عذاب دوزخ نگاه دار...»¹⁵

چنان که ملاحظه فرمودید؛ دعا را با تسبیح و تحمید خدا و اظهار ایمان به او و با کلمة طیبیه «ربنا» آغاز نمودند و از مقام رحمت و علم بی پایانش که از صفات جمال و جلال او است، مدد خواستند سپس در حق دیگران دعا نمودند تا خدا دعا را در حق شان نیز مستجاب گرداند.

2 – دعا را ذکر صلوات بر محمد و آل محمد باید شروع نمود، زیرا صلوات درخواست سلام و درود از خداوند برای پیامبر اسلام و اهل بیت طاهرین اوست که سلام خالق هستی و همة خلایق پاک بر آنان باد این دعا قطعا مستجاب است. وقتی در ابتدا و انتهای دعا ذکر صلوات قرار گرفت، خداوند به خاطر اول و آخر دعا، آن چه را که در وسط قرار گرفته، اجابت خواهد کرد.

3 – تطهیر قلب و روح: از کثافات و کدورت های گناهان، به وسیلة اعتراف به گناه و توبه در پیشگاه خداوند.

4 – در پایان، دعا را با تمسک به صفات او به اتمام برسانید، مثلا بگویید، برحمتک یا ارحم الرحمین.

سبحانک الله لا اله انت وحدک لا شرک و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم

برخی موانع استجابت دعا

الف – توفیق دعا کردن را سلب می‌کنند.

ب – حالت تضرع و تواضع و توبه و انا به و اشک و گریه را می‌گیرند و نمی‌گذارند بنده با حضور قلب، توجه اش به سوی خدا متمرکز گردد و مجذوب نفحت رحمانی او شود.

ج – در صورت خواندن دعا، دعایش مستجاب نمی‌گردد.

علی علیه‌السلام می‌فرماید: «المعصیه تمنع الاجابه ¹⁶ با گناه از اجابت دعا جلوگیری می‌کنند» در دعای کمیل، شبهای جمعه دقت نمایید، آن جا که می‌خوانید: «اللهم اغفرلی الذنوب التی تجس الدعا و... خدایا گناهانی که مانع استجابت دعای من شده‌اند بیامرز»

2 – ترک دعا در هنگام خوشیها: خداوند به حضرت داود علیه‌السلام وحی فرمود: مرا در روزهای خوش و آسایش یاد کن تا من دعای تو را در ایام گرفتاری و سختی اجابت کنم. ¹⁷

3 – نافرمانی و رنجاندن والدین.

4 – تأخیر انداختن نمازهای واجب از اول وقت.

5 – در گفتار، بد زبان بودن.

6 – نسبت به افراد مؤمن سوء ظن داشتن و بد طینت بودن.

7 – با برادران یا خواهران مؤمن، دو رویی و منافقانه برخورد کردن.

8 – ترحم نکردن به افراد ضعیف...

1 – گناه: گناهان سه گونه اثر می‌گذارند: 1 – دعا باید با حمد و ثنای الهی همراه باشد. جهت آموزش شیوة دعا کردن، دعای فرشتگانی را که حاملان عرش خدا